Ziołolecznictwo

Poczynając od terenów byłego Cesarstwa Rzymskiego benedyktyni rozprzestrzeniali się dalej na nowe ziemie budując kolejne klasztory i zakładając nowe ogrody. Zabierali ze sobą cenione rośliny i nasiona, przyczyniając się w ten sposób do ich rozpowszechniania. W mniszych skryptoriach kopiści przepisywali ocalałe księgi starożytnych autorów, dzieła przyrodnicze, receptury, zielniki, poradniki, opisy chorób, niejednokrotnie wzbogacając je o własne notatki i rysunki. Uprawiali zioła, sporządzali maści, wyciągi, odwary, leczyli miejscową ludność. Z czasem mnisi stali się prawdziwymi specjalistami w dziedzinie ziołolecznictwa.  W IX wieku Walfridus Strabus, opat klasztoru benedyktynów w Reichenau w dziele „Hortulus” opisał zasady uprawy roślin leczniczych dla potrzeb klasztornych ogrodów. Jego dzieło można uznać za pierwszy podręcznik uprawy roślin leczniczych.

W XI wieku istotne znaczenie dla rozwijającego się w klasztorach lecznictwa miała działalność Konstantyna Afrykańczyka, mnicha z opactwa na Monte Cassino. Opracował on zbiór pism z zakresu praktycznego lecznictwa, które oparte były głównie na dziełach Galena. Prace Konstantyna stały się podstawowymi podręcznikami założonej przez benedyktynów słynnej szkoły medycznej w Salerno pod Neapolem, w której na wysokim poziomie kształcono lekarzy. Z niej wywodził się również znany botanik-medyk benedyktyn Macer Floridus. W dużej mierze wykorzystywano tam również zdobycze naukowe świata arabskiego - to Arabowie wprowadzili nowe formy leków (spirytusy, syropy, zagęszczane soki, ulepki) i rozpowszechnili proces destylacji. Ponadto opisali około 1800 środków leczniczych.W tym czasie wiekie zasługi dla ziołolecznictwa położył słynny Abu Ali Ibn Sina – czyli Awicenna.

Nie sposób nie wspomnieć też o dwóch innych wielkich postaciach i ich dziełach: o benedyktynce św. Hildegardzie z Bingen i jej dziełach "Physica" oraz "Causa et curie", w których zawarła praktycznie całą ówczesną wiedzę dotyczącą ziół i opisała ponad 1000 roślin, oraz o dominikaninie św. Albercie Wielkim i jego dziele “De virtutibus herbarum, lapidum et animalium...”, w którym opisał około 250 ziół.

W ten nurt badaczy wpisuje się także pochodzący z Wenecji brat Bernardo Vincelli, mnich opactwa na Monte Cassino. Nie był on specjalistą od ziołolecznictwa – z zamiłowania większość czasu poświęcał studiowaniu alchemii i poszukiwaniu kamienia filozoficznego. Pragnąc jednak znaleźć praktyczne zastosowanie dla swej wiedzy, opracowywał lekarstwa przywracające siły chorym braciom. Dzięki znajomości roślin oraz ówczesnych technik destylacji wynalazł wiele receptur, opartych nie tylko na miejscowych roślinach leczniczych, ale także z dodatkiem roślin z odkrywanych nowych lądów oraz przypraw orientalnych. Te ostatnie były mu dobrze znane jeszcze z dzieciństwa, kiedy to widywał statki przywożące towary ze Wschodu do Wenecji.

W 1505 roku brat Bernardo wraz z innymi włoskimi mnichami, przybył z Monte Cassino do opactwa Fécamp w Normandii. Już wtedy był znany ze swych umiejętności w dziedzinie przywracania zdrowia chorym. Sprowadzając ich, ówczesny opat Boyer chciał przywrócić swemu klasztorowi dawną sławę.

Pięć lat później, w 1510 roku Bernardo opracował kolejną recepturę leczniczego napoju, składającą się z ziół i korzeni zalewanych rumem. Był on określany mianem „cordial”, czyli środek wzmacniający, nasercowy. Pierwotnie był produkowany z roślin zbieranych nad brzegiem morza, dzięki czemu zawierał cenny dla zdrowia jod. Ten „cudowny napój”, jak go początkowo określano, służył do leczenia chorych, ale szybko zyskał uznanie również ze względu na swe walory smakowe. Według tradycji, pierwszy mnich, który go skosztował miał wykrzyknąć z zachwytu: „Deo optimo maximo! (Bogu najwyższemu chwała!). 

Sława tego specyfiku docierała nie tylko do innych opactw benedyktyńskich, ale także na dwory królewskie. Benedyktyni z Fécamp produkowali go przez blisko 300 lat, aż do wybuchu Rewolucji, kiedy to klasztor został spustoszony, a zakonnicy rozproszeni. Ostatni z mnichów opuszczających opactwo powierzył najcenniejsze dzieła z biblioteki Prosperowi Couillard, miejskiemu urzędnikowi. Księgi znalazły się więc w jego zbiorach rodzinnych, lecz manuskrypt Bernarda nie budził niczyjego zainteresowania – leczniczy napój zniknął na prawie 70 lat. 

Pierwotna receptura benedyktynki Vincellego w różnych opactwach podlegała konfrontacji z doświadczeniem medycznym miejscowych braci lekarzy i aptekarzy i z cenionymi przez nich ziołami. W rezultacie receptura ulegała modyfikacji: niektóre zioła zastępowano innymi, kolejne dodawano uzyskując rozszerzone i wzmocnione działanie oraz wpływając na finalny smak i aromat. W konsekwencji w różnych klasztorach powstały znacznie różniące się od siebie wersje tego specyfiku. 

W tej tradycji zakorzeniona jest także nasza lubińska Benedyktynka, bazująca na dwóch recepturach: z 21 składników ziołowych (link)
oraz z 17 składników ziołowych (link), nadające jej zdecydowanie leczniczy charakter.